دفاع غیر عامل در جنگهای صدر اسلام

 امروزه اهمیت پدافند غیر عامل قاعدتاً برای مسئولین بایستی شناخته شده باشد ،اهتمام شما کار را پیش می برد.     ‹ مقام معظم رهبری ›

مقدمه

پدافندغیرعامل با مفهوم کلی دفاع بدون استفاده از سلاح و درگیر شدن مستقیم ، در برابر تهاجم ، سابقه ای بس طولانی در تاریخ زندگی بشر به قدمت خلقت انسان دارد. شکل گیری تمدنهای اولیه در جهان همواره با وقوع جنگ همراه بوده است . انسانها از طریق پناه گرفتن در غارها وساخت جوشن و سپر و ایجاد برج و بارو و قلاع محکم و مرتفع و حفر خندق جهت حفظ جان و تأمین گروهی با هدف پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن اقدام نموده اند . 

روشهای جنگی پیامبر اسلام (ص) و اعراب جاهلی

روشهای جنگی اعراب جاهلی و هدف آنان به دفاع از بت ها، خونخواهی ، غارت و بزرگ کردن هیبت وابهت قبیله خود خلاصه می شد وبه فنون وتاکتیکها و روشهای کارآمد آشنا نبودند.

وجود مبارک پیامبر اسلام (ص) به مدیریت نظامی مفهومی واقعی می بخشید . آن حضرت از انواع روشها و تاکتیکهای جنگی و بهره گیری مؤثراز زمان و مکان و موقعیت مناسب در غزوات برای رویارویی با دشمن وشکست آنها استفاده می کرد. از جمله روشهای تهاجمی وتدافعی صدر اسلام بهره گیری از شیوه های دفاع غیر عامل است که به شکلهای مختلف در غزوات و سرایا مورد توجه قرار می گرفت و پیروزی عمده ای را نصیب لشکر و سپاه اسلام می نمود که به ذکر نمونه های بارزی از آن مپردازیم.

ضمناً در این راستا چند نمونه از اقدامات دفاعی دشمنان اسلام نیز آورده شده است.

جنگ خندق (احزاب )2

تدابیر واقدامات دفاعی :چون خبر بسیج احزاب به فرماندهی ابوسفیان در مدینه به حضور مبارک پیامبر (ص) رسید ، حضرت شورای نظامیان تشکیل داد که آیا در شهر بمانند و بجنگند یا خارج شوند و در بیرون از شهر با کفار درگیر شوند .

سلمان فارسی نظر داد که در شهر بمانند ولی دور شهر را خندق حفر نموده و در پناه آن آماده دفاع باشند .پیامبر (ص) این را پسندیده وحدود آنرا تعیین فرمودند.

وقایع مهم :عمربن عبدود سر آمد مشرکین پس از عبور از نقطه کم عرض خندق ، مبارز طلبید .

حضرت علی(ع) پس از دعوت وی به اسلام و عدم پذیرش از جانب وی ، به مصاف او رفت . عمرو ضربتی بر سر حضرت زد که سر اورا شکافت .علی (ع)نیز ضربتی کاری به او زد که ران او را قطع کرد و او را نقش بر زمین نمود و سپس او را به هلاکت رسانید .ضمناًنوفل بن عبد ا... نیز در خندق به دست علی (ع) به قتل رسید . وقتی که علی (ع) عمرو را در مبارزه به قتل رساند ،پیامبر فرمود (لضربه علی خیرا وافضل من عباده الثقلین) ابوبکر و عمر از جای برخاستند وسر علی (ع) را بوسیدند.

آیه 25 سوره ی مبارکه احزاب پس از پیروزی بر پیامبر نازل گردید که ترجمه آن چنین است :

(خداوند کفار را با خشمی که داشتند برگردانید وخدا کار جنگ را برای مؤمنین به اتمام رسانید که خدا قوی و عزیز است).پس از قتل عمربن عبدود که مشرکین سخت مرعوب شده بودند خداوند چند شب بادهای سخت وسنگین فرستاد و خیمه گاه آنها را به هم زد وهمین نیز هزیمت مشرکین را تسریع کرد چنانکه  خداوند درآیه 9سوره احزاب می فرماید (یا ایها الذین آمنوا اذکروا نعمه الله علیکم اذا جاعکم جنود فارسلنا علیهم )

ای اهل ایمان به یاد آورید نعمتی را که خداوند به شما عطا کرد وقتی که لشکر بسیاری از کافران علیه شما جمع شدند پس ما بادی تند و سپاهی از فرشتگان را که به چشم نمی دیدند به مدد ویاری شما فر ستادیم .

جنگ خیبر

استحکامات دفاعی دشمن :سر زمین خیبر در 18 فرسخی شمال مدینه بر سر راه مدینه به شام واقع است. عمده قلاع خیبر که متعلق به یهودیان بنی نضیر بود هشت قلعه به اسامی( ناعم، قموص، شق، نزار، سلالم، طیح، نطاه، کتیبه، صعب بن معاذ و قله زبیر) بود.سرزمین خیبر دارای آب وآبیاری فراوان و مطلوب ونخلستانها وکشت و زرع قابل ملاحظه ای بود . قلعه های خیبر همگی دارای برج و باروهای نیرومند و محکم بود ، یهودیان خیبر چون ساز و برگ و خواروبار کافی داشتند می توانستند در پناه قلعه ها  تا یک سال به جنگ ادامه دهند .

قلاع یاد شده با خندقی که در جنگ خندق آموخته بودند محصور بود . دروازه آهنین خیبر را به گفته ی ابن ابی الحدید چهل و چها رنفر به زحمت باز وبسته می کردند .

وقایع مهم :

1- خیبر نام یکی از اعراب عمالقه بود که دراین محل فرود آمد و برادرش یثرب درمدینه فرود آمد و آنجا بنام وی خوانده شد .

2- نخستین حمله ی مسلمانان به قلعه ی نطاه بود که پس از یک روز جنگ ،پیامبر (ص) دستور داد به رجیع لشکر گاه خود برگردند در روز اول جنگ پنجاه نفر از مسلمانان مجروح شدند .

3- فتح قلعه ی یاد شده به راهنمایی یک نفر یهودی که امان یافته بود وراه رخنه به آنرا نشان داد عملی گردید .

4- قلعه ی شق بعد از قلعه ی نطاه فتح شد وسپس قلعه ی نزار هم بوسیله ی منجنیقی که از قلعه ی نطاه به دست آمد فتح شد .

5- در یکی از قلعه ها به نام صعب بن معاذ به قدری خواروبار و مواد غذایی بدست آمد که از حد معمول خارج بود درقلاع سلالم و طیح یکصد زره و چهارصد شتر و هزار نیزه و پانصد کمان به دست آمد. در جنگ خیبر 28 نفر از رزمندگان اسلام به شهادت رسیدند .پیامبر(ص) پس از فتح خیبر، به درخواست یهود آنها را به اسارت نگرفت و تبعید ننمود ، بلکه اجازه داد در اراضی خود بمانند و سالانه به مسلمانان جزیه بپردازند.

فتح مکه

پس از پیمان شکنی کفار قریش با کشتن مردانی از قبیله خزاعه از هم پیمانان پیغمبر (ص) آن حضرت به منظور فتح مکه و بیرون آوردن قبله مسلمین از چنگ قریش و در هم شکستن صلوت آنها و زدودن آثار شرک وبت پرستی از جزیره العرب دستور بسیج نیروها را صادر فرمودند.

تدابیر ،اقدامات و وقایع مهم:

1- مخفی نگاه داشتن قدرت و توان و تحرکات تا نزدیکی مکه ،پیامبر (ص) علاوه بر آن که نگذاشتند کسی تصور کند که قصد فتح مکه را دارند تدبیری به کار بردند و بخشی از نیروهای خود را همزمان به فرماندهی ابن قتاده بن ربغی به سوی بطن اضم از سرزمین های تهامه فرستادند تا دشمن را از هدف اصلی خود غافل وگمراه سازند.

2- چون پیامبر (ص) به مرالظهران نزدیک مکه رسید دستور داد تا هر یک از سربازان مشعلی بر افروزند . این حلقه عظیم آتش ، چنان رعب و وحشتی در دل دشمن ایجاد کرد که آنان را از هر گونه مقاومتی نا امید و مأیوس کرد . ابوسفیان و حکیم بن حزام که شخصاًبرای بررسی وضعیت سپاه و نیرو به وحشت افتادند . ابوسفیان گفت : تا کنون چنین آتش و نیرویی ندیده بودم و آنگاه خود را برای تسلیم به رسول اکرم (ص) آماده ساخت و به اسلام گروید .

3- پیامبر (ص) از گردنه اذاخر و سه گروه سپاهیان دیگر از جبل کدی کدا و پایین مکه وارد مکه شدند و تنها با یک محاصره و یک هجوم شهر را بدون کوچکترین درگیری و تلفات به تصرف خود در آوردند.

4- پیامبر (ص)پس از ورود پیروزمندانه به مکه ، سواره به طواف پرداخت و با چوبی که داشت حجرالاسود را استلام کرد و با همان چوب به بتهایی که در اطراف کعبه نصب شده بود اشاره می کرد و می فرمود:

5- جأ الحق و ذهق الباطل ان الباطل کان زهوقا ( اسری – 81)

6- و اینها به پشت می افتادند و سایر بتهایی که بر بام کعبه بود توسط حضرت علی ( ع) شکسته و از بام فرو ریخته شد .

جنگ صفین

اقدامات  فریبنده و آثار آن :

1- معاویه به منظور تصرف موضعی که نیروهای حضرت علی (ع) در آن مستقر بودند با هدایت وکمک عمر و عاص اقدام به حیله و فریبی کرد بدین صورت که تیری برداشت و بر روی آن نوشت: از بنده ای اندرزگو به اطلاع شما می رسانم معاویه می خواهد آب فرات را به سوی شما بگشاید و شما را غرق کند مهیا باشید . سپس تیری را به سوی لشکر گاه حضرت علی (ع) افکند .تیر در دست سربازی از مردم کوفه افتاد آن را خواند و به دوستش داد . سپس تیر به دست گردید و همگی از موضوع مطلع شدند و گفتند ، این برادری نصیحت گر است که ما را از تصمیم معاویه با خبر کرده است و سر انجام تیر به دست امیر مؤمنان رسید .

2- در حالی که معاویه دویست کارگر را بر چرخشگاه گمارده بود ، آنان با ابزار حفاری ،کار حفر کانال را به صورت تصنعی آغاز کردند ،مقنیان بی کلنگ به حفاری تصنعی و عده ای به کار طبل زنی پرداختند و این طورجلوه دادند که این سر و صدای حفاریها می باشد .این اقدام فریبنده موجب عقب نشینی عده ای از سپاهیان گردید .

3- علی ( ع) به عده ای از سپاهیان که در حال عقب نشینی بودند فرمودند ، وای بر شما ، این نیرنگ است و معاویه قدرت چنین کاری را ندارد و می خواهد شما را از موضعتان عقب براند ، پس عقب نشینی نکنید .آنان در جواب گفتند نمی شود ، به خدا سوگند تا ساعتی دیگر کانال حفر خواهد شد. سپس عقب نشینی کرده و موضع را به سپاه معاویه واگذار کردند .البته پس از این اشتباه لشکر اسلام با انجام عملیات سریع مواضع از دست رفته را از دشمن باز پس گرفتند .

4- چیزی نمانده بود که جنگ صفین با پیروزی قاطع حضرت علی (ع ) به پایان رسد ، اما خدعه و فریب دیگری آغاز نمود وآن بر سر نیزه کردن قرآن بود و گفتند ما تابع قرآن هستیم و هر چه قرآن بگوید ما هم همان را می گوییم و هیچ حکمی حکم خدا نیست با این حیله و فریب توانستند در میان سپاهیان حضرت علی (ع ) تفرقه وتشتت ایجاد نمایند و هر چه علی (ع) فرمودند این عمل حیله و فریب است ،کسی گوش نکرد و گفتند ما با قرآن نمی جنگیم و موجب شدند فریب و حیله دشمن کار ساز افتد .

منابع :

1 - سازمان بسیج فرهنگیان نیروی مقاومت بسیج سپاه- پدافند غیر عامل ( زمینه سازی برای مقاومت پایدار )- ناشر :سازمان بسیج فرهنگیان -چاپ اول : 1386

2-  دکتر طباطبائی اردکانی محمود- تاریخ تحلیلی اسلام- انتشارات اساطیر  چاپ دوم : 1372 

3-  موحدی نیا ، جعفر- مفاهیم نظری و عملی دفاع غیر عامل- ناشر :مرکز برنامه ریزی و تالیف کتابهای درسی و معاونت آموزش و نیروی انسانی ستاد مشترک سپاه ، پائیز 1385

4-  دکتر ضاهروتر- مدیریت نظامی در نبردهای پیامبر اکرم (ص)- ترجمه اصغر قائدان - نشر حریر- تهران 1374

پی نوشت ها

1-دکتر ضاهروتر ، مدیریت نظامی در نبردهای پیامبر اکرم (ص) ترجمه اصغر قائدان نشر حریر تهران 1374

2- همان

تهیه کننده : محمد حسین بر سرگروه آموزشی درس آمادگی دفاعی شهرستان سراوان