نقد کتاب آمادگی دفاعی متوسطه

  مقدمه :

یکی از شاخص هایی که در علوم اجتماعی بر آن تأکید بسیار شده است ،  ارتباط نظام های اجتماعی با یکدیگر است و در این میان رابطه نظام آموزشی با نظام اجتماعی امری بد یهی و کاملاً واضح است . به عبارت دیگر یکی از عوامل موجد نظم در نظام اجتماعی کل ، هماهنگی و ارتباط قابل قبول و مبتنی بر نیازهای جامعه در انتخاب و نحوه ارائه دروس در مقاطع مختلف تحصیلی می باشد .پس در این بین وظیفه نظام آموزشی و مسئولین تصمیم گیر و تصمیم ساز آن در این مورد ، بسیار حساس و اساسی می باشد ، تا انتخاب آنها برطرف کننده نیازها باشد نه آنکه موجب افزودن باری برگرفتارهای جامعه شود.

در سال های پس از پیروزی انقلاب ، یکی از دروسی که به مجموعه دروسی آموزشی مقاطع راهنمایی و متوسطه افزوده شد ، درس آمادگی دفاعی بود که بر پایه ضرورتهای بروز انقلاب و نتایج حاصل بر آن ، طراحی گشت . تحولات بنیانی که بروز انقلاب ایران بر هژمونی حاکم بر سیاست ، اقتصاد ، فرهنگ و… دو قطبی جهان ( و منطقه حساس خاورمیانه ) ایجاد نمود ، خواسته یا ناخواسته مقاومت هایی را در برابر این ایده بدیع و متمایز ، ایجاد نمود ، که ضرورت آمادگی برای دفاع از کیان کشور و انقلاب را ایجاب و بلکه ضروری نمود .

بروز جنگ تحمیلی و ویرانگر رژیم بعثی عراق علیه کشورمان ( 1367-1359 ش ) یکی از نتایج ملموس و البته ناخوشایند و پرصدمه ، این تغییرات بنیادی در منطقه ( و حتی جهان ) بود که اثرات مثبت و منفی آن تا سالها نه تنها ، ایران بلکه منطقه و حتی جهان را تحت تأثیرات خود قرار داده و می دهد. نوشته حاضر برآن است که از زاویه دید نگارنده ویژگیهای مثبت و منفی کتاب آمادگی دفاعی مقطع متوسطه را به تصویر کشد و امید دارد که این اتفاق مثبت برای تمامی کتب تحصیلی مقاطع مختلف صورت پذیرد تا اشکالات و ایرادات مترتب بر کتب درسی تا حد امکان کمتر و نقاط مثبت آن بیشتر مورد توجه و مد نظر قرار گیرد ، تا بهره مندی هر چه بیشتر از آنها حاصل شود .[1] در پایان لازم بذکر می دانم که این مختصر نیز  قطعاً خالی از عیب و ایراد نیست که اعلام نظرات سایر همکاران محترم مدرس می تواند بر غنای ( احتماًلی ) آن افزوده و از اشکالات قطعی آن بکاهد .

جلد اصلی کتاب :

تصاویر ساده و گویا و قابل تقدیر روی جلد کتاب که بخوبی منظور مؤلفین را در اولین برخورد به بیننده منتقل می کنند و آن را از هر توضیح اضافی بی نیاز می نماید.

فصل اول : آشنایی با دفاع

درس 1 :

تصویری از زنان با سلاح جنگی ( تیر بار  ژ ـ 3 ) در حال مانور نشان داده می شود که به سه دلیل مناسب نیست :چون قرار است دفاع در هنگام خطر واقعی نمایش داده شود.می بایست از تصاویر واقعی بهره گرفته می شد همچنین به تصویر کشیدن بانوان با حجاب برتر( چادر) ـ اگر چه آموزشی غیر مستقیم در قالب تصویر می باشد، اما چون از دامنه انعطاف پذیری و تحرک لازمه هنگام دفاع و حمله واقعی می کاهد قابلیت اصلاح دارد و نهایتاً اینکه از این اسلحه فعلاً کمترین استفاده می شود ( بدلیل وزن زیاد حدود 15 کیلوگرم ) پس بهتر می بود از تصویر سلاحی دیگر استفاده می شد .

در فصل اول در مورد ضرورت آشنایی با انواع خطرات و لزوم دفاع در مقابل آنها، تعاریفی ارائه شده است که با بیان مفاهیم دینی ( قرآن و سنت ) وسپس چاپ نمودار تشکیلات دفاعی کشور بر صبغه مذهبی این آمادگی و دفاع تأکید شده است .که قابل توجه می باشد. البته بهتر بود که در قسمت مقام فرماندهی کل قوا در داخل پرانتز از عنوان مقام رهبری هم استفاده می گردید که نشانگر ارتباط توأم و مبتنی بر ویژگیهای مذهبی و سیاسی با هم باشد .

بهتر بود در ( صفحه 6 ـ 7 ) در جهت معرفی شکل های مختلف بسیج ، از تصاویر بیشتری استفاده می شد بهره برداری از تصویر بانوان یاریگر رزمندگان در پشت جبهه، خوب ،اما کافی نیست ) ضمن اینکه مهم ترین مأموریت های ذکر شده جهت نیروهای مقاومت بسیج و بسیج دانش آموزی ( ص 8 ـ 9 ) تقریباً شبیه به هم و تکرار آن غیر ضروری به نظر می رسد .

در بخشی، (ص9) به نقش بسیج در هشت سال دفاع مقدس پرداخته شده که بسیار کمرنگ ، سطحی و بی ثمر بنظر می آید . چرا که گویای واقعیت ارزش و عملکرد نیروهای بسیج در مقابله با لشکریان تا بن دندان  مسلح و آماده به رزم دشمن نمی باشد.

اصولاً لازم به ذکر است که این درس بدون بهره گیری از فیلم های مستند، تصاویر واقعی و …هشت سال دفاع مقدس ، نتایج مورد نظر را بدست نخواهد داد ، چون با نسل سومی های انقلاب مواجه هستیم که تقریباً هیچ چیز از سالهای اولیه انقلاب، محاصره نظامی و اقتصادی و جنگ تحمیلی  ( جز از طریق فیلم ها و سریال های اکثراً ناقص و سطحی سینما و صدا و سیما ) نمی دانند .در نتیجه این تصاویر اغراق شده ،پر شعار و بعضاً غیر واقعی نمی تواند گویای واقعیات آن ایام باشد .

در بخش مذکور  به معرفی جنگهای نامنظم و پارتیزانی شهید چمران ( ص 9 ) بعنوان نمونه به کاربزرگ آن شهید و یارانش در حفظ اهواز (و شاید اغراق نباشد اگر گفته شود خوزستان )از طریق پمپاژ آب کارون بر روی بیابانهای منطقه یا حفظ نقده از حمله نیروهای کومله و دموکرات هیچ نمی گوید .(از این حوادث تصاویر مستندی وجود دارد که جای آنها در این قسمت بشدت خالی است.)

 در(ص 11 ) با آنکه برای زنان درجنگ بیشتر نقش امداد و پشتیبانی قائل شده است که( در جای خود درست است ) اما از تصویری تکراری و مانوری استفاده کرده است که اصولاً در روزهای اولیه جنگ ( که زنان در خوزستان همپای مردان می جنگیدند … نیز مشاهده نشده است ( تصاویر بر جای مانده، نشان از بانوانی محجبه دارد که با مانتو در نبردهای شهری خوزستان و بخصوص خرمشهر و آبادان حضور داشته اند)

همچنین به نقش دانش آموزان بسیجی که یکی از ارکان اصلی تشکیل دهنده نیروهای رزمنده در جبهه ها بودند توجه فوق العاده کمی شده است و فقط آمار حضور ، شهادت یا مجروحیت و اسارت آنها ذکر شده است .که نمی تواند نقش مهم آنها را در مقابله با دشمن سفاک و حامیان منطقه ای و بین المللی آن نشان دهد )

اسوه های بسیجی معرفی شده ( ص 12-13 ) بسیار ناقص است که لازم است از طریق فیلم های مستند موجود این شهیدان همراه خیل عظیم رزمندگان گمنام زنده یا جانباز به نسل سومی های انقلاب شناسانده و معرفی شوند .

نحوه ی  معرفی بسیجیان اسوه و شهید بیشتر به رفع تکلیف می ماند تا ادای دین ، چون از این دو صفحه جز نام آنها چیز قابل توجه دیگری بیاد نمی ماند یا حتی در امتحانات هم سوالی از آن نمی آید .

فصل (2)

آشنایی با دفاع غیر نظامی

در ابتدای این فصل ، از تصویری مستند مربوط به دوران دفاع مقدس و حمله به مناطق مسکونی ( احتماًلاً تهران ) استفاده شده که با توجه به توضیح مکمل دبیر می تواند شروع خوبی برای تدریس این بخش از درس باشد .

( البته اگر در حاشیه عکس ، تاریخ و محل اصابت موشک ومیزان تلفات مالی و جانی آن ذکر می شد اثر بخشی و توجه بیشتری را بخود جلب می نمود ) .

مقدمه ذکر شده این بخش ( ص 15) جهت ضرورت آمادگی برای دفاع غیرنظامی ( در ابعاد طبیعی و غیرطبیعی آن ) مختصر و مفید است اما باید به این مسئله که کشور ایران از  مناطق حادثه خیز جهان است ، اشاره بیشتر می شد ( ایران عزیز ، جزو 10 کشور اول حادثه خیز طبیعی دنیا می باشد) ؛تا ضرورت آمادگی دفاع غیر نظامی بیشتر مشخص شود ـ جای تصاویر مستند و با آدرس مربوط به بلایای طبیعی داخلی در این قسمت خالی و نیازمند اصلاح است .

شکل ارائه مطلب در چگونگی حفظ خود و در مقابل بمباران ها بدون بهره گیری از تصاویر ناشی از کم سلیقه گی مؤلفین محترم است .

در بخش مربوط به امداد و نجات بخش مربوط به مقابله با آتش سوزی بسیار ضروری و مناسب است .( اما متأسفانه در اکثر مدارس ، این کپسول ها یا وجود ندارند یا آماده بهره برداری نیستند یا اصولاً مدیران اجازه استفاده از آنها در عملیات آموزشی اطفاء حریق را

 نمی دهند ـ چون اکثر مدارس ما از توان مالی شارژ مجدد این کپسول  ها برخوردار نیستند) .

بخش خاموش کردن آتش و عملیات نجات ، مختصر و مفید می باشد ولی فقط از یک تصویر سیاه و سفید بی کیفیت استفاده شده که نمی تواند بار آموزشی مناسب داشته باشد . برای تدریس این قسمت حتماً لازم است که از فیلم های بازسازی شده حوادث که نمونه ی خارجی آن بسیار در فیلم های سینمایی دیده می شود ، با انتخاب و گزینش و مونتاژ یک فیلم مناسب آموزشی تهیه کرد یا امکانات آموزشی ( احتماًلی ) سازمان آتش نشانی کپی کرد.

بخش دوم

دفاع در برابر حملات شیمیایی ، میکروبی ، رادیو اکتیویته ( ش . م . ر)

برای نامگذاری این بخش  امروزه از عنوان « جنگهای نوین » استفاده می گردد که لازم است در زیر عنوان اصلی آورده شود . مقدمه این بخش تقریباً کافی است اما با توجه به احتماًل بهره گیری از آنان در جنگهای فعلی ( و بخصوص استفاده ناجوانمردانه دشمن بعثی از این سلاح ها ، برای مقابله با رزمندگان ایرانی در سالهای 67-62 ) بهتر است تصاویری که نشان دهنده این نوع حملات است  به نمایش در آید  .

 به نظر می رسد کپی و ارسال فیلم مستند بمباران شیمیایی حلبچه ( 1366 ) یا سردشت (     1362 ) یا اعزام رزمندگان مجروح شیمیایی ـ به کشورهای اروپایی مثل آلمان ( که حامی عراق در تهیه سلاحهای شیمیایی بودند ) و ژاپن می توانست بخوبی نشانگر خوی وحشی گری دشمن بعثی و فقدان امکانات و آموزش لازم برای رزمندگان ما ( حداقل در سالهای اولیه بهره گیری دشمن از سلاح های شیمیایی) باشد  .

حتی باید در این قسمت ذکر شود که یکی از دلایل پذیرش قطعنامه 598 در آخرین روزهای جنگ تحمیلی ، نگرانی شدید دولتمردان ایرانی از احتماًل وقوع حملات شیمیایی رژیم بعث عراق بوده است .

بخش مربوطه به معرفی انواع عوامل شیمیایی به علت شباهت تقریباً زیاد نتایج حاصله، طراحی هدفمند سؤال و یادگیری را مشکل می سازد که لازم است انواع تصاویر مکمل( حداقل برای مدرس ،با تصاویر بزرگ و قابل نمایش در کلاس ) و وسایل دفاع شیمیایی ( حداقل برای هر دبیر آمادگی دفاعی یا دبیرستان ) یکسری کامل تهیه گردد تا در هنگام تدریس از آنها استفاده شود.استفاده از تصاویر نقاشی شده جهت معرفی و آموزش ( شناسایی ، مقابله با عوامل شیمیایی و رفع آلودگی ) ( ص 47-26) مفید و قابل توجه است . البته استفاده از تصاویر واضح مستند یا بازسازی شده بهتر می تواند در جلب توجه دانش آموزان مؤثر باشد .

بخش سوم

به کارگیری مهارت های فردی ، گروهی و امکانات در دفاع

مقدمه مناسب و تفکیک موضوعی قابل قبولی دارد . اما بطور کلی می توان گفت که این بخش ( در بیشتر موارد) اصولاً بدون وسایل کمک آموزشی قابلیت تدریس مفید را ندارد ـ خوشبختانه بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی جهت آموزش نیروهای خود فیلم های آموزشی متعددی را تهیه نموده است که می توان با توجه به سرفصل های تدریس این کتاب ،  تدوین مجدد و در اختیار دبیران و مدارس قرار گیرد  .

نگارنده خود یک دوره کامل CD  های آموزشی با عناوین آشنایی با جنگ های نوین ـ نقشه خوانی ـ سلاح شناسی ( جنگ افزار شناسی ) ـ ( ایست و بازرسی 3 ، 2 ،1) اصول و مبانی رژه حماسی ـ تاکتیک های آشنایی با روش های جهت یابی ـ آشنایی با روشهای تخمین مسافت  ـ آشنایی با قطب نما ـ آشنایی با G.P.S و فن کالک خوانی را جهت تدریس شخصی خود تهیه و در مدارس که امکانات سمعی و بصری کافی را دارند برای تدریس مورد استفاده قرار می دهم که بسیار مورد توجه دانش آموزان قرار گرفته است .

بخش جهت یابی (ص 56-53) کاملاً مفید و کارآمد است اما تصویر قطب نما با معرفی قسمت های مختلف آن ، بدون آنکه قطب نمایی در اختیار مربیان قرار گیرد ، غیر ضروری و بی فایده به نظر می رسد . لازم است در این قسمت و بخش های گرا ، تخمین مسافت و … که ضرورت آن کاملاً قابل لمس است حتماً از تصاویر و وسایل مورد نیاز تهیه ودر اختیار مربیان قرار گیرد تا  مورد استفاده قرار گیرد .

بخش چهارم

حفاظت اطلاعات

بخشی که بسیار جذاب و مورد علاقه دانش آموزان است و در ضمن از اهمیت فوق العاده ای در نیروهای مسلح برخوردار می باشد.

اما متأسفانه در چهار صفحه بصورت مختصر و ناکافی به آن پرداخته شده است بیان مواردی مستند از عملیات های رزمندگان اسلام که به دلیل رازداری و حفاظت اطلاعات منجر به موفقیت شده است .( مثل عملیات کربلای 5 ـ والفجر 8 ـ الی بیت المقدس ـ فتح المبین و …) یا منجر به پیروزی (محسوس و درخشان)نشده است ( مثل عملیات رمضان یا کربلای 4) می تواند در تدریس این بخش بسیار مفید باشد ( نگارنده برای جبران کاستی های این بخش ، از کتب و تصاویر غیر درسی ، شخصی  استفاده نموده که بسیار مورد توجه و و بهره برداری دانش آموزان قرار گرفته است ) .

بخش پنجم

امداد کمک های اولیه

این بخش که قابلیت آزمایشی عملی را همراه با تدریس در اکثر موارد دارا است آموزش راحت و قابل قبولی دارد اما اگر از تکنسین های هلال احمر و اورژانس که با اصول کمک های اولیه کاملاً آشنا هستند و از تجهیزات و لوازم مورد نیاز برخوردارند استفاده گردد ، نتایج حاصله بسیار مطلوب ترخواهد بود . لازم به ذکر است  چون تدریس ناقص این بخش و احیاناً انجام اشتباه در آموزش عملی به دانش آموزان می تواند موجب خطر و آسیب دیدگی بیشتر برای مصدوم گردد ، لذا آموزش صحیح و کامل آن بسیار حائز اهمیت می باشد . ( پیشنهاد می شود  مربیان آمادگی دفاعی حتماً در دوره کمک های اولیه شرکت نمایند ) .

خوشبختانه مسئولین هلال احمر در حد وسع و امکان از اعزام نیروهای اورژانس خود دریغ نمی کنند که برنامه ریزی و قانونمند کردن آنان می تواند به بهره وری بیشتر از توان و اطلاعات آنها بیانجامد .

فصل سوم

آشنایی با دفاع نظامی

بخش اول : نظام جمع

مقدمه و تصاویر این بخش کاملاً واضح ، قابل استفاده و ارزشمند است. اما چون انجام حرکات نظام جمع در مدارس موجب ایجاد مزاحمت برای سایر کلاس ها و معلمین آنها می شود معمولا این بخش در ساده ترین شکل ممکن آن ارائه می شود . در حالی که اولین اصل برای نیروهای مسلح نظامی و انتظامی ، شناخت و رعایت نظم و انضباط می باشد . در این وضعیت پیشنهاد می شود که در ایام تعطیل یا جمعه کلاس نظام جمع دایر گردد که هم مزاحمتی برای تدریس سایر کلاس ها پیش نیاید و هم بهره وری از آن بیشتر شود . البته برای همکاران مدرس در این ایام اضافه کاری و برای دانش آموزان به ازای ساعت درسی آنها در ایام آموزش عملی ، بیکاری گذاشته شود .

بخش سوم 

اسلحه و نحوه عملکرد آن

در این بخش اسلحه کلاشینکف که فعلاً اسلحه سازمانی و اصلی نیروهای مسلح کشورمان می باشد جهت آموزش معرفی شده است که کمترین بازدهی آموزشی را در کلاس درس دارد چون در این قسمت حتماً باید جهت شناسایی و آموزش باز و بسته کردن از سلاح واقعی استفاده شود .

اما با توجه به احتماًل خطرات ناشی از استفاده ناصحیح از سلاح ، بهتر است از طرف نیروهای مقاومت بسیج هر منطقه با هماهنگی سرگروه آمادگی دفاعی شهرستان برنامه ای مدون و از پیش اعلام شده برای آموزش ( و نه فقط تیراندازی ) به مدارس اعلام گردد . در این مورد خاص نیز می توان از روز جمعه بهره گرفت که قطعاً بدلیل علاقه دانش آموزان در این سن و سال برای فراگیری فوت و فن سلاح و تیراندازی استقبال شایانی از آن می شود و آموزش کاملی انجام خواهد گرفت .

و … نهایت کلام :

درس آمادگی دفاعی به لحاظ ضرورتهای زمانی و مکانی سرزمینمان یک واجب ضروری است اما برای تدریس مفید آن باید از دبیران آموزش دیده و علاقمند، وسایل کمک آموزشی تصویری مستند ، گویا و جامع استفاده شود . تهیه کتبی با صفحات کمتر اما با تصاویر بیشتر و مکمل سمعی و بصری برای پایه های اول تا سوم دبیرستان زمینه ای را فراهم می آورد که این درس به اهداف عالیه خود برسد .

این امر انجام شدنی است و لازمه ی وصول به اهداف عالیه آن ، اعتقاد به ضرورت آن و تلاش برای نیل به این اهداف است . باور به کارآمدی ارتش 20 میلیونی و تلاش برای ساخت ،‌آموزش و تجهیز آن در همه شرایط و در جمیع جهات ، قطعاً چشم طمع هر طمع کاری را از سرزمین اهورائی دور خواهد کرد .

  منبع : کتاب آمادگی دفاعی کد 238 چاپ 1388

تهیه کننده : محمد حسین بر سرگروه آموزشی درس آمادگی دفاعی شهرستان سراوان

نکاتی چند برای تدریس موفق درس آمادگی دفاعی

1.      همیشه با یاد و نام خدا درس را شروع کنید و به پایان برسانید

2.     ساده تدریس کنید اما عمیق

3.     فرصت انتقاد از خودتان را به فراگیران بدهید

4.     تجارب تازه خود را در اختیار فراگیران قرار دهید

5.     مدرس هنرمند کسی است که با ایجاد شرایط و موقعیت های مناسب آموزشی ، خود کمتر تدریس می کند ولی فراگیران بیشتر یاد می گیرند

6.     همیشه شایستگی را بر شهرت مقدم دارید

7.     هرگز گمان نکنید که سکوت شاگردان به معنای فهمیدن آنهاست ، چون ممکن است گیج شده باشند

8.     هرگز فرض نکنید که شاگردان تنها درس شما را دارند

9.     با شاگردانتان از روی ملاحظه و ادب رفتار کنید تا آنها با شما با ملاحظه و ادب رفتار کنند

10. هیچ گاه احساس نکنید که توجه به جزئیات ، دید محدود را جبران می کند

11. مغرور نباشید که از شاگردانتان بیشتر می دانید ، چون آنها به اختیار خود بعد از شما متولد نشده اند

12. از امتحانات به منظور یک بخش ضروری تدریس استفاده کنید

13. همه سؤالات شاگردان را به بهترین نحو پاسخ دهید

14. تا وقتی که دوست ندارید شاگردانتان شما را دست بیندازند ، با آنها شوخی نکنید

15. هیچگاه به شاگردانتان نخندید بلکه با آنها بخندید

16. سؤالات ، وقفه ای در درس پدید نمی آورند . بلکه در ارتباط با هر سؤال بقیه درس هم تدریس می شود

17. از مطالبی که یادگیری آنها را از شاگردان نخواسته اید سؤال امتحانی مطرح نکنید

18. یکنواخت صحبت نکنید. چرا که علاقه ی دانش آموزان باید به درس معطوف شود نه به صدای شما

19. توجه داشته باشید که هیچوقت شما نمره نمی دهید بلکه شاگردان نمره می گیرند

20.  بین خوب درس دادن ، خوب امتحان گرفتن و خوب نمره دادن فرق بگذارید . درس دادن چیزی است و امتحان گرفتن چیز دیگری است و نمره دادن و ارزشیابی نیز همینطور . یک معلم خوب باید بر هر سه تسلط داشته باشد

21.یک معلم خوب به جای افزایش معلومات ، خلاقیت را پرورش می دهد

22.  درس را با یک خلاصه درس شروع کنید

23. همیشه مطلبی را که باید درس دهید از نو مرور کنید تا کلاس درس همواره تازه ، شاداب و طبیعی باشد

24.  درس را حفظ نکنید بلکه مطالب را دقیقاً بفهمید

25. همیشه همانقدر شاگردانتان را جدی بگیرید که آنها شما را جدی می گیرند

26.  یک لطیفه را فقط در کمک به آنچه درس می دهید بگویید نه به خاطر خود آن لطیفه

27.  در پایان درس باید احساس خستگی ، توأم با نشاط باشد که بدون این دو احتمالاً تدریس خوبی نخواهید داشت

28.  زمان هر جلسه تدریس درنظر گرفته شود تا با کمی یا زیادی وقت مواجه نشوید

29.  به سؤالات فراگیران با لحن خوب و مناسب پاسخ دهید

30.  مطالعه ی پیش از تدریس و آمادگی قبلی برای تدریس داشته باشید

31.  از ابتکار و خلاقیت در تدریس استفاده کنید

32. به هنگام تدریس مطالب ، تنوع را فراموش نکنید

33.  در هنگام تدریس حتی الامکان از مثال استفاده کنید

34. در هنگام تدریس از وسایل و امکانات آموزشی موجود ، حداکثر بهره را ببرید

35. از داشتن تکیه کلام پرهیز کنید

36.  آرام و شمرده تدریس کنید

37.  ذوق و سلیقه و استعداد فراگیران را شناسایی کنید

38.  به فراگیران توجه و نگاه یکسان داشته باشید

تهیه کننده : محمد حسین بر سرگروه آموزشی درس آمادگی دفاعی شهرستان سراوان

دفاع غیر عامل در جنگهای صدر اسلام

 امروزه اهمیت پدافند غیر عامل قاعدتاً برای مسئولین بایستی شناخته شده باشد ،اهتمام شما کار را پیش می برد.     ‹ مقام معظم رهبری ›

مقدمه

پدافندغیرعامل با مفهوم کلی دفاع بدون استفاده از سلاح و درگیر شدن مستقیم ، در برابر تهاجم ، سابقه ای بس طولانی در تاریخ زندگی بشر به قدمت خلقت انسان دارد. شکل گیری تمدنهای اولیه در جهان همواره با وقوع جنگ همراه بوده است . انسانها از طریق پناه گرفتن در غارها وساخت جوشن و سپر و ایجاد برج و بارو و قلاع محکم و مرتفع و حفر خندق جهت حفظ جان و تأمین گروهی با هدف پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن اقدام نموده اند . 

روشهای جنگی پیامبر اسلام (ص) و اعراب جاهلی

روشهای جنگی اعراب جاهلی و هدف آنان به دفاع از بت ها، خونخواهی ، غارت و بزرگ کردن هیبت وابهت قبیله خود خلاصه می شد وبه فنون وتاکتیکها و روشهای کارآمد آشنا نبودند.

وجود مبارک پیامبر اسلام (ص) به مدیریت نظامی مفهومی واقعی می بخشید . آن حضرت از انواع روشها و تاکتیکهای جنگی و بهره گیری مؤثراز زمان و مکان و موقعیت مناسب در غزوات برای رویارویی با دشمن وشکست آنها استفاده می کرد. از جمله روشهای تهاجمی وتدافعی صدر اسلام بهره گیری از شیوه های دفاع غیر عامل است که به شکلهای مختلف در غزوات و سرایا مورد توجه قرار می گرفت و پیروزی عمده ای را نصیب لشکر و سپاه اسلام می نمود که به ذکر نمونه های بارزی از آن مپردازیم.

ضمناً در این راستا چند نمونه از اقدامات دفاعی دشمنان اسلام نیز آورده شده است.

جنگ خندق (احزاب )2

تدابیر واقدامات دفاعی :چون خبر بسیج احزاب به فرماندهی ابوسفیان در مدینه به حضور مبارک پیامبر (ص) رسید ، حضرت شورای نظامیان تشکیل داد که آیا در شهر بمانند و بجنگند یا خارج شوند و در بیرون از شهر با کفار درگیر شوند .

سلمان فارسی نظر داد که در شهر بمانند ولی دور شهر را خندق حفر نموده و در پناه آن آماده دفاع باشند .پیامبر (ص) این را پسندیده وحدود آنرا تعیین فرمودند.

وقایع مهم :عمربن عبدود سر آمد مشرکین پس از عبور از نقطه کم عرض خندق ، مبارز طلبید .

حضرت علی(ع) پس از دعوت وی به اسلام و عدم پذیرش از جانب وی ، به مصاف او رفت . عمرو ضربتی بر سر حضرت زد که سر اورا شکافت .علی (ع)نیز ضربتی کاری به او زد که ران او را قطع کرد و او را نقش بر زمین نمود و سپس او را به هلاکت رسانید .ضمناًنوفل بن عبد ا... نیز در خندق به دست علی (ع) به قتل رسید . وقتی که علی (ع) عمرو را در مبارزه به قتل رساند ،پیامبر فرمود (لضربه علی خیرا وافضل من عباده الثقلین) ابوبکر و عمر از جای برخاستند وسر علی (ع) را بوسیدند.

آیه 25 سوره ی مبارکه احزاب پس از پیروزی بر پیامبر نازل گردید که ترجمه آن چنین است :

(خداوند کفار را با خشمی که داشتند برگردانید وخدا کار جنگ را برای مؤمنین به اتمام رسانید که خدا قوی و عزیز است).پس از قتل عمربن عبدود که مشرکین سخت مرعوب شده بودند خداوند چند شب بادهای سخت وسنگین فرستاد و خیمه گاه آنها را به هم زد وهمین نیز هزیمت مشرکین را تسریع کرد چنانکه  خداوند درآیه 9سوره احزاب می فرماید (یا ایها الذین آمنوا اذکروا نعمه الله علیکم اذا جاعکم جنود فارسلنا علیهم )

ای اهل ایمان به یاد آورید نعمتی را که خداوند به شما عطا کرد وقتی که لشکر بسیاری از کافران علیه شما جمع شدند پس ما بادی تند و سپاهی از فرشتگان را که به چشم نمی دیدند به مدد ویاری شما فر ستادیم .

جنگ خیبر

استحکامات دفاعی دشمن :سر زمین خیبر در 18 فرسخی شمال مدینه بر سر راه مدینه به شام واقع است. عمده قلاع خیبر که متعلق به یهودیان بنی نضیر بود هشت قلعه به اسامی( ناعم، قموص، شق، نزار، سلالم، طیح، نطاه، کتیبه، صعب بن معاذ و قله زبیر) بود.سرزمین خیبر دارای آب وآبیاری فراوان و مطلوب ونخلستانها وکشت و زرع قابل ملاحظه ای بود . قلعه های خیبر همگی دارای برج و باروهای نیرومند و محکم بود ، یهودیان خیبر چون ساز و برگ و خواروبار کافی داشتند می توانستند در پناه قلعه ها  تا یک سال به جنگ ادامه دهند .

قلاع یاد شده با خندقی که در جنگ خندق آموخته بودند محصور بود . دروازه آهنین خیبر را به گفته ی ابن ابی الحدید چهل و چها رنفر به زحمت باز وبسته می کردند .

وقایع مهم :

1- خیبر نام یکی از اعراب عمالقه بود که دراین محل فرود آمد و برادرش یثرب درمدینه فرود آمد و آنجا بنام وی خوانده شد .

2- نخستین حمله ی مسلمانان به قلعه ی نطاه بود که پس از یک روز جنگ ،پیامبر (ص) دستور داد به رجیع لشکر گاه خود برگردند در روز اول جنگ پنجاه نفر از مسلمانان مجروح شدند .

3- فتح قلعه ی یاد شده به راهنمایی یک نفر یهودی که امان یافته بود وراه رخنه به آنرا نشان داد عملی گردید .

4- قلعه ی شق بعد از قلعه ی نطاه فتح شد وسپس قلعه ی نزار هم بوسیله ی منجنیقی که از قلعه ی نطاه به دست آمد فتح شد .

5- در یکی از قلعه ها به نام صعب بن معاذ به قدری خواروبار و مواد غذایی بدست آمد که از حد معمول خارج بود درقلاع سلالم و طیح یکصد زره و چهارصد شتر و هزار نیزه و پانصد کمان به دست آمد. در جنگ خیبر 28 نفر از رزمندگان اسلام به شهادت رسیدند .پیامبر(ص) پس از فتح خیبر، به درخواست یهود آنها را به اسارت نگرفت و تبعید ننمود ، بلکه اجازه داد در اراضی خود بمانند و سالانه به مسلمانان جزیه بپردازند.

فتح مکه

پس از پیمان شکنی کفار قریش با کشتن مردانی از قبیله خزاعه از هم پیمانان پیغمبر (ص) آن حضرت به منظور فتح مکه و بیرون آوردن قبله مسلمین از چنگ قریش و در هم شکستن صلوت آنها و زدودن آثار شرک وبت پرستی از جزیره العرب دستور بسیج نیروها را صادر فرمودند.

تدابیر ،اقدامات و وقایع مهم:

1- مخفی نگاه داشتن قدرت و توان و تحرکات تا نزدیکی مکه ،پیامبر (ص) علاوه بر آن که نگذاشتند کسی تصور کند که قصد فتح مکه را دارند تدبیری به کار بردند و بخشی از نیروهای خود را همزمان به فرماندهی ابن قتاده بن ربغی به سوی بطن اضم از سرزمین های تهامه فرستادند تا دشمن را از هدف اصلی خود غافل وگمراه سازند.

2- چون پیامبر (ص) به مرالظهران نزدیک مکه رسید دستور داد تا هر یک از سربازان مشعلی بر افروزند . این حلقه عظیم آتش ، چنان رعب و وحشتی در دل دشمن ایجاد کرد که آنان را از هر گونه مقاومتی نا امید و مأیوس کرد . ابوسفیان و حکیم بن حزام که شخصاًبرای بررسی وضعیت سپاه و نیرو به وحشت افتادند . ابوسفیان گفت : تا کنون چنین آتش و نیرویی ندیده بودم و آنگاه خود را برای تسلیم به رسول اکرم (ص) آماده ساخت و به اسلام گروید .

3- پیامبر (ص) از گردنه اذاخر و سه گروه سپاهیان دیگر از جبل کدی کدا و پایین مکه وارد مکه شدند و تنها با یک محاصره و یک هجوم شهر را بدون کوچکترین درگیری و تلفات به تصرف خود در آوردند.

4- پیامبر (ص)پس از ورود پیروزمندانه به مکه ، سواره به طواف پرداخت و با چوبی که داشت حجرالاسود را استلام کرد و با همان چوب به بتهایی که در اطراف کعبه نصب شده بود اشاره می کرد و می فرمود:

5- جأ الحق و ذهق الباطل ان الباطل کان زهوقا ( اسری – 81)

6- و اینها به پشت می افتادند و سایر بتهایی که بر بام کعبه بود توسط حضرت علی ( ع) شکسته و از بام فرو ریخته شد .

جنگ صفین

اقدامات  فریبنده و آثار آن :

1- معاویه به منظور تصرف موضعی که نیروهای حضرت علی (ع) در آن مستقر بودند با هدایت وکمک عمر و عاص اقدام به حیله و فریبی کرد بدین صورت که تیری برداشت و بر روی آن نوشت: از بنده ای اندرزگو به اطلاع شما می رسانم معاویه می خواهد آب فرات را به سوی شما بگشاید و شما را غرق کند مهیا باشید . سپس تیری را به سوی لشکر گاه حضرت علی (ع) افکند .تیر در دست سربازی از مردم کوفه افتاد آن را خواند و به دوستش داد . سپس تیر به دست گردید و همگی از موضوع مطلع شدند و گفتند ، این برادری نصیحت گر است که ما را از تصمیم معاویه با خبر کرده است و سر انجام تیر به دست امیر مؤمنان رسید .

2- در حالی که معاویه دویست کارگر را بر چرخشگاه گمارده بود ، آنان با ابزار حفاری ،کار حفر کانال را به صورت تصنعی آغاز کردند ،مقنیان بی کلنگ به حفاری تصنعی و عده ای به کار طبل زنی پرداختند و این طورجلوه دادند که این سر و صدای حفاریها می باشد .این اقدام فریبنده موجب عقب نشینی عده ای از سپاهیان گردید .

3- علی ( ع) به عده ای از سپاهیان که در حال عقب نشینی بودند فرمودند ، وای بر شما ، این نیرنگ است و معاویه قدرت چنین کاری را ندارد و می خواهد شما را از موضعتان عقب براند ، پس عقب نشینی نکنید .آنان در جواب گفتند نمی شود ، به خدا سوگند تا ساعتی دیگر کانال حفر خواهد شد. سپس عقب نشینی کرده و موضع را به سپاه معاویه واگذار کردند .البته پس از این اشتباه لشکر اسلام با انجام عملیات سریع مواضع از دست رفته را از دشمن باز پس گرفتند .

4- چیزی نمانده بود که جنگ صفین با پیروزی قاطع حضرت علی (ع ) به پایان رسد ، اما خدعه و فریب دیگری آغاز نمود وآن بر سر نیزه کردن قرآن بود و گفتند ما تابع قرآن هستیم و هر چه قرآن بگوید ما هم همان را می گوییم و هیچ حکمی حکم خدا نیست با این حیله و فریب توانستند در میان سپاهیان حضرت علی (ع ) تفرقه وتشتت ایجاد نمایند و هر چه علی (ع) فرمودند این عمل حیله و فریب است ،کسی گوش نکرد و گفتند ما با قرآن نمی جنگیم و موجب شدند فریب و حیله دشمن کار ساز افتد .

منابع :

1 - سازمان بسیج فرهنگیان نیروی مقاومت بسیج سپاه- پدافند غیر عامل ( زمینه سازی برای مقاومت پایدار )- ناشر :سازمان بسیج فرهنگیان -چاپ اول : 1386

2-  دکتر طباطبائی اردکانی محمود- تاریخ تحلیلی اسلام- انتشارات اساطیر  چاپ دوم : 1372 

3-  موحدی نیا ، جعفر- مفاهیم نظری و عملی دفاع غیر عامل- ناشر :مرکز برنامه ریزی و تالیف کتابهای درسی و معاونت آموزش و نیروی انسانی ستاد مشترک سپاه ، پائیز 1385

4-  دکتر ضاهروتر- مدیریت نظامی در نبردهای پیامبر اکرم (ص)- ترجمه اصغر قائدان - نشر حریر- تهران 1374

پی نوشت ها

1-دکتر ضاهروتر ، مدیریت نظامی در نبردهای پیامبر اکرم (ص) ترجمه اصغر قائدان نشر حریر تهران 1374

2- همان

تهیه کننده : محمد حسین بر سرگروه آموزشی درس آمادگی دفاعی شهرستان سراوان